نقش بانوان در نهضت حسینی

ششمین نشست از سلسله نشست‌های علمی عاشورایی دبیرخانه دین‌پژوهان کشور، با عنوان «نقش بانوان در نهضت حسینی» با سخنرانی حجت‌الاسلام و المسلمین مهدی مهریزی و حضور جمعی از علما و اندیشمندان حوزه و دانشگاه در دبیرخانه دین‌پژوهان کشور برگزار شد.

آن‌چه در پی می‌آید محورها و اهم مطالبی است که سخنران این نشست علمی بدان پرداخته است:

 

«مسأله شدن» جایگاه و موضوع زن در دنیای معاصر

مسأله زن و موضوع مرتبط با آن یکی از مسأله‌های جدی و اساسی و یکی از شاخص‌های سنجش و ارزیابی پیشرفت و تمدن کشورها در دنیای معاصر به شمار می‌رود، و بررسی عناوین مطالعات دینی در کتب، مقالات، تألیفات و پایان‌نامه‌های پنج شش دهه اخیر نشان می‌دهد جهانی شدن مسأله زن، برای مسلمانان نیز مسأله جدی شده، پنجره جدیدی برای آنان باز کرده و موجب شده است مسلمانان اعم از شیعه و سنی این موضوع را با نگاهی که قرآن، نهج‌البلاغه، فقه، تفسیر و ... به زن دارد مورد بحث و بررسی قرار دهند و پرسش‌ها و چالش‌هایی این حوزه را پاسخ بگویند.

 

روش‌ها و منابع بررسی مسأله زن در مطالعات دینی

استاد مهریزی در ادمه بررسی مسأله زن در مطالعات دینی را از طریق پنج منبع دست‌یافتنی عنوان کرد و افزود:

نخستین منبع قرآن کریم است که در 350 آیه به صورت مستقیم و غیرمستقیم به مسأله زن پرداخته ‌است که تحلیل این آیات رویکرد قرآن را نسبت به زن نشان می‌هد.

منبع دوم سنت قولی پیامبر(ص) و ائمه معصومین (ع) و بررسی و تجزیه و تحلیل کلمات و سخنانی است که از آنان در مورد زن نقل شده است.

وی از سنت عملی یا سیره به عنوان سومین منبع یاد کرد و افزود: زندگی عملی و سیره عملی معصومین و نوع تعامل آنان با زنان یک منبع بسیار مهم و یک تراز برای سنجش برخی از سنت های قولی است که به ما رسیده است چون ممکن است ما در تعامل و در سیره عملی چیزی غیر از برخی از احادیث و اقوال ببینیم، و این منبع، منبع مهمی به شمار می‌رود.

سخنران این نشست علمی از تحلیل شخصیت‌ زنان برجسته و مورد تکریم در شیعه از جمله حضرت خدیجه، حضرت فاطمه حضرت زینب و حضرت معصومه و مادر امام زمان (سلام‌الله علیهما) به عنوان چهارمین منبع برای پاسخ گویی به مسئله زنان یاد کرد و ادامه داد: آیا مکتبی که چنین زنانی دارد می‌تواند برخی از نقل قول‌ها و استنباط های فقهی که راجع به زنان در گوشه و کنار شنیده می‌شود را گفته باشد؟

حجت‌الاسلام مهریزی از «نمادها» به عنوان پنجمین منبع یاد کرد و افزود: هر دین و آیینی نمادهایی دارد از جمله اسلام. و یکی از مهمترین نمادهای دین ما حج است که بررسی و مطالعه مسائل این نماد از زاویه جنسیتی می‌تواند نگاه دین به زنان را برای ما روشن کند.

وی سپس به مواردی از جمله عدم تقدم و تأخر بین زن و مرد در نماز در مسجد‌الحرام، در کنار هم نماز خواندن زن و مرد در این مسجد، طواف بین مقام ابراهیم و حجر اسماعیل که به عنوان نماد زن و مرد به شمار می‌روند، عدم پوشش صورت زنان در احرام، اشاره کرد و افزود: همانگونه که حج را مظهر مبارزه با تبعیض نژادی، و مبارزه با فقیر و غنی می‌دانیم می توانیم مسئله جنسیت را نیز در آن تحلیل کنیم و از این جهت نیز قابل مطالعه است.

 

بررسی تاریخچه حضور زن در عاشورا

استاد مهریزی در ادامه به بررسی تاریخچه زن در عاشورا به عنوان یک حادثه تاریخی که هم به عنوان سیره و هم به عنوان نماد قابل مطالعه است، پرداخت و گفت: مطرح شدن بحث زنان در حادثه عاشورا به عنوان یک مسئله خاص (نه به عنوان گزارش تاریخی) یک بحث کاملا جدید است که از پنجاه سال قبل به آن ورود شده و شهید مطهری نخستین کسی است که این مسئله را مطرح کرده و پس از وی، امام موسی صدر، آیت الله سی رضا صدر، دکتر شریعتی نیز به این موضع پرداختند و از دهه هفتاد به بعد در مقالات و کتاب‌ها به صورت سرفصلی مستقل به مسئله زن در عاشورا پرداخته شد.

 

حضور زنان و فعالیت‌های آنان در حادثه عاشورا

سخنران این نشست علمی در ادامه به حضور زنان و فعالیت های آنان در حادثه عاشورا پرداخت و ادامه داد: در حادثه عاشورا از حدود چهل زن نام برده شده که با توجه به این که برخی از این از نام‌ها متداخل است و حضور برخی اثبات نشده است بعد از جرح و تعدیل این تعداد شامل بیست و یک نفر می شود که راجع به آنان مطلب مستند تاریخی وجود دارد.  بخشی از این بیست و یک زن، هاشمی و از وابستگان حضرت ابی عبدالله هستند و بخشی زنان غیرهاشمی‌اند. زنان هاشمی نیز به دو دسته اقربا و غیراقربا تقسیم شده‌اند که در میان این زنان از حضرت زینب (س) و فاطمه بنت‌الحسین بیشتر از دیگران نام برده شده است.

استاد مهریزی فعالیت‌های صورت گرفته توسط بانوان در عاشورا را از هفت محور قابل بررسی عنوان کرد:

 1. تشویق به همراهی و حضور در نهضت کربلا:

از جمله این زنان همسر زهیر بود که زهیر را تشویق و وادار به همراهی با امام حسین کرد.

2.  گزارش‌گری حادثه عاشور:

بسیاری از وقایع عاشورا را زنان گزارش کرده‌اند که از مهم ترین این گزارش‌ها دو گزارش بسیار زیبا از فاطمه بنت الحسین (س) است که یکی از این گزارش‌ها مربوط به روایت غارت خیمه‌ها، گرفتن طلاهای این دختر کم سن و سال و در آوردن خلخال از پای ایشان توسط غارتگران خیمه هاست. و گزارش دوم نیز مشاجره حضرت زینب با یزید است که در مجلس یزید شخصی از یزید می خواهد فاطمه بنت‌الحسین را که همراه کراوان اسرا دراین مجلس حضور داشت به او ببخشد.

3. فعالیت‌های نظامی و رزمی

نقل شده است که برخی از زنان نیزه برداشتند و قصد داشتند به سمت دشمن حمله کنند، که امام جلوی آنها را گرفتند  ام وهب نیز که سر فرزند شهیدش را به طرف دشمن پرتاب کرد نیز از جمله زنان است.

4. چهارم اعتراض به بانیان و دست اندرکاران و سازندگان حادثه عاشورا:

در بسیاری از منابع دست اول مربوط به قرن‌های سوم و چهارم نقل شده است که بسیاری از زنان به شوهران، فرزندان و مرتبطین خود در مورد نحوه کار آنان در عاشورا اعتراض کرده‌اند. از جمله: همسر کعب بن جابر، همسر هولی، هسمر مالک بن نصیر، مرجانه مادر عبیدالله.

5. نوحه‌سرایی، همدردی و عزاداری:

نوحه‌سرایی بستگان شهدا از جمله ام‌البنین مادر ابوالفضل و رباب همسر ابی عبدالله و نیز از همسران یزید عاتکه، ام‌کلثوم و هند نام برده شده است که اظهار همدردی و عزاداری و مصیبت کرده‌اند برای ابی عبدالله (ع).

6. وصی قرار دادن یک زن توسط امام حسین(ع)  

وصی قرار دادن فاطمه بنت الحسین توسط ابی عبدالله (ع) و دادن بخشی از یادگارها و میراث‌های خود به ایشان و بنا بر نقلی دادن کتاب و نوشته‌ای به ایشان که برخی معتقدند این کتاب همان "کتاب علی" مکتوب مفصل امیرالمؤمین (ع) است که ائمه 350 حدیث از این کتاب نقل کرده‌اند از دیگر مواردی بوده است که برای بانوان حاضر در کربلا اتفاق افتاده است.

7. ایراد خطابه

هفتمین مورد ایراد خطابه است که به خصوص از حضرت زینب (س) و فاطمه بنت الحسین خطابه‌های زیادی نقل شده است.

 

از این گزارش‌های تاریخی چه استفاده‌ای می توان کرد؟

استاد مهریزی در بخش پایانی این نشست علمی، به تحلیل این گزارش‌های تاریخی و استنباط ها و استفاده‌هایی که از این گزارش‌ها می‌توان داشت پرداخت و افزود: برای رسیدن به یک تحلیل قابل قبول درباره یک رویداد تاریخی باید سه شرط را رعایت کنیم: اول استفاه از منابع و مواد تاریخی و مصادر معتبر، دوم، سازگاری تحلیل با اهداف و اصول کلی دین، و سوم فراگیری تحلیل. بنابراین با رعایت این اصول در مواجه با مطالب تاریخی که در باب حضور زنان در حادثه عاشورا وجود داریم سه نکته به ذهن می‌رسد:

اول: علی‌رغم این که بسیاری از زنانی که در حادثه عاشورا نقش داشته‌اند مربوط به جبهه ظلم بوده‌اند، در این حادثه زنی که کار بدی انجام داده باشد دیده نمی‌شود و زنان جبهه ظلمت نیز با این حادثه همراهی کرده‌اند، و از آنجا که در موارد دیگر تاریخی نیز در مورد زنان چنین برداشت‌هایی وجود دارد از جمله این که برخی از عالمان و محدثان معتقدند در علم رجال نام زنی که متهم به کذب یا فسق یا جعل حدیث باشد دیده نشده است، و یا در مسئله ارتداد نیز نام زنی که مرتد شده باشد دیده نشده است، وجود این موارد در مورد زنان می‌تواند برای ما نکاتی در بر داشته باشد و اگر این موارد را کنار هم بگذاریم شاید بتوان به موارد قابل استنباط و مطالعه‌ای در  بحث سیر و سلوک معنوی و کمال زنان دست پیدا کرد. همان گونه که درباره سن ازدواج امیرالمؤمنین و حضرت فاطمه که هنگام ازدواج 21 و 9 بوده است و روایت‌های متعددی داریم که اگر علی نبود برای فاطمه کفوی نبود و اگر فاطمه هم نبود کفوی برای علی پیدا نمی‌شد، شاید بتوان گفت زن می‌تواند در 9 سال آن مراتبی را که مرد در 21 سال طی کرده است طی کند. و به طور کلی این موارد که مواد تاریخی آن موجود است به نظر می‌رسد قابل مطالعه است.

دومین مطلب این است که در حادثه کربلا حضرت ابی عبدالله (ع)‌، از مدینه به مکه و بعد کوفه و کربلا در حال سفر بودند و با توجه به پیش‌بینی علم امام مبنی بر حوادثی که پیش خواهد آمد، ایشان عده‌ای از زنان را با خود به سفر بردند و حضور این زنان و سخنرانی‌های آنان در مجالس مردان، به عنوان یک حضور اجتماعی و سیاسی برای زنان قابل بررسی است.

سوم آموزه‌های بلندی که در خطبه‌های حضرت زینب وجود دارد از جمله آن‌جایی که در برابر یزید از عدالت سخن می‌گوید و از عدالت تعبیری می‌کند که باب جدیدی درباره عدالت است و خطاب به یزید می‌گوید: ای آزاده شده، آیا عادلانه است که زنان تو مستور و پوشیده باشند، بتوانند حریم نگه دارند و ما از آن برخوردار نباشیم. و این همان تعریف جدید از عدالت است چرا که عدالت را تا قبل از دوران معاصر درست تقسیم کردن داده ها تعریف می‌کردند اما امروزه و در تعریف جدید عدالت از آن به ایجاد فرصت‌های برابر یاد می شود و این همان فرصت برابری است که حضرت زینب در آن زمان به یزید یادآوری کرده و خواستار این فرصت برابر شده است.

در پایان این نشست علمی، اساتید و حاضران در این نشست سوالات و نظرات خود را پیرامون مباحث مطرح شده ارائه کردند که استاد مهریزی پاسخ دادند.

این نشست علمی با مرثیه‌سرایی و ذکر مصیبت توسط ذاکران اهل بیت به پایان رسید.

گفتنی است در ابتدای این نشست علمی آیت پیمان مدیرعامل دبیرخانه دین پژوهان کشور ضمن خیرمقدم به حاضران، ضمن ارائه گزارشی از نشست­های علمی عاشورایی برگزار شده در این مؤسسه، برنامه و عناوین نشست­های دهه پایانی ماه صفر این مؤسسه را اعلام کرد.